Historia rabina Izaka Lipschütza

Do tej pory niewiele wiedzieliśmy o rabinach z Czarnego Dunajca. W archiwum Yad Vashem co prawda już kilka lat temu znaleźliśmy zdjęcie z podpisem: rabin z Czarnego Dunajca, ale bez daty. Podejrzewaliśmy, że chodzi o Izaka Lipschütza, którego podpis (jako zastępcy rabina i rabina) widnieje na wielu dokumentach dotyczących Czarnego Dunajca.

Rabin Izak Rubin Lipschütz z Czarnego Dunajca, fot. archiwum Yad Vashem

We wpisie w najstarszej zachowanej księdze ślubów z 1884 r. dotyczącym młodej pary z Czarnego Dunajca widnieje podpis Jakuba Hirscha jako rabina okręgowego (z Nowego Targu), w późniejszych latach jest to rabin B. Stroch. Nie wszystkie metryki ślubów się zachowały, ale w dokumentach z 1924 i 1926 r. dotyczących Czarnego Dunajca Izak  Lipschütz podpisuje się już wtedy jako zastępca rabina (podobną funkcję pełnił w tym czasie w Zakopanem Eliasz Eichenstein). W 1930 r. oprócz rabina Strocha pojawia się jego kolejny zastępca Eliasz Weiss, a Izak Lipchütz podpisuje się już jako pełnoprawny rabin z Czarnego Dunajca. Wszystko wskazuje na to, że pełnił swą funkcję do czasów wojny, dopóki istniała społeczność żydowska w Czarnym Dunajcu, a potem zginął z bliskimi w obozie zagłady w Bełżcu.

Dzięki niedawnej wizycie na cmentarzu żydowskim w Brzesku przypadkowo dowiedziałem się o ohelu, w którym znajdują się groby trzech rabinów z dynastii Lipschitzów. Ich przodek pochodził z Wiśnicza, a to miasto jako rodzinną miejscowość podawał w dokumentach rabin Lipschütz z Czarnego Dunajca. Okazało się, że dynastia rabinów Lipschitzów z Brzeska i rabin Izak Lipschütz należą do tego samego rodu rabinów, którego korzenie sięgają Wiśnicza. Większość informacji na ten temat zebrała Anna Brzyska ze Stowarzyszenia “Pamięć i Dialog. Wspólna historia”, które zajmuje się dokumentowaniem historii społeczności żydowskiej z Brzeska i okolic.

Prapradziadkiem rabina Izaka Rubina Lipschütza był urodzony w Wiśniczu w XVIII w. Chaim Aszer Lipschitz. Synem Chaima był Arie Lejbusz Lipschitz, który urodził się w Wiśniczu w 1767 roku i zapoczątkował dynastię rabinów z Brzeska, jest uważany za cadyka, do jego grobu nadal pielgrzymują Żydzi z zagranicy. Jak czytamy w historii rodu Lipschitzów na stronie Stowarzyszenia “Pamięć i Dialog” był on uczniem sławnego cadyka Jakuba Izaaka Horowitza, zwanego “Widzącym z Lublina”. Zanim Arie Lejbusz przyjechał do Brzeska był rabinem m.in. w Krzeszowie, Biłgoraju, Sieniawie i Wiśniczu. Był też autorem trzech dzieł o tematyce religijnej, w tym “Arie z rodu wspaniałego”. Zmarł w 1846 roku, a po nim urząd rabina w Brzesku przejął jego syn Meszulam Zalman Jehonatan Lipschitz. Tradycję rabinacką w Brzesku kontynuował syn Meszulama Tuwie (Tobiasz) Lipschitz. Groby wszystkich trzech, czyli Ariego, Meszulama i Tuwiego znajdują się w ohelu na cmentarzu w Brzesku. 

Ale wracając do rabina z Czarnego Dunajca - jego dziadkiem był brat Meszulama, czyli Aron Zelig Lipschitz, urodzony w 1808 roku w Wiśniczu, gdzie również zmarł w 1878 r. Aron ożenił się z Hindą Spirą (1809 - 1884), córką rabina z Tarnogrodu. Mieszkali w Wiśniczu, mieli trzech synów i pięć córek. Jednym z synów Arona i Hindy był Hirsch Cwi Jonas Lipschitz (1839 - 1897), który był rabinem w Wiśniczu.

Wpis w metryce urodzeń Hirscha, czyli Jonasa Lipschitza, urodzonego w 1839 r. w Wiśniczu

Żoną Hirscha była Blima Ehrlich. Ich synem był Izak Rubin Lipschütz, który urodził się według metryki w Wiśniczu 15.01.1871 roku, choć na jednym z dokumentów z czasów wojny podał rok urodzenia 1867. W metrykach wiśnickich znaleźliśmy jeszcze informacje o dwóch starszych braciach Izaka: Mosesie Josefie Lipschitzu urodzonym 23.09.1861 r. w Wiśniczu, synu Herscha i Blimy oraz Chaimie Lipschitzu, urodzonym 2.01.1865 r.

Wpis w metryce urodzeń Izaka Lipschitza, urodzonego w 1871 r. w Wiśniczu

Nie wiemy, kiedy Izak Rubin przeprowadził się do Czarnego Dunajca, aby objąć przewodnictwo w gminie żydowskiej i nie wiemy też, dlaczego akurat on został wybrany na czarnodunajeckiego rabina, ale wiele wskazuje na to, że miejscowość od dawna miała ścisłe kontakty w Wiśniczem. W pierwszym dokumencie wspominającym o obecności Żydów w Czarnym Dunajcu czytamy, że arendarz dóbr starosty nowotarskiego Adama Kazanowskiego wysłał w 1640 roku na Podhale trzech Żydów z Wiśnicza: starego Izaaka, z synem Jakubem i zięciem Józefem. Zostali oni dzierżawcami browaru należącego do sołtysa Mientusa w Czarnym Dunajcu (historię tę opiszę oddzielnie). W metrykach wiśnickich przewijają się te same nazwiska, które znajdujemy potem również w Czarnym Dunajcu, np. Korngut, Einhorn, Kluger, Klapholz, Kleinzahler, Kalfus, Kaufthal, Lamensdorf, Weiss, Blumenkranz. W podobnym kierunku, może za namową rodziny lub znajomych powędrował również Izak Rubin Lipschütz, który ożenił się z Chają Suszią (Sosi), córką rabina Józefa Hollendera z Mszany Dolnej.  W metrykach okręgu nowotarskiego można znaleźć informacje, że Adolf  Lipschütz, syn Izaka i Sosi z Hollenderów urodził się 27.08.1894 roku w Czarnym Dunajcu. To pierwsze i najstarsze ich dziecko, o którym mamy potwierdzone informacje. Adolf ożenił się z córką rabina z Lubaczowa, Zlatą Frenkel (mieli co najmniej dwójkę dzieci: Chaję, ur. 1923 i Abrahama, ur. 1927 w Lubaczowie).

W metrykach znaleźliśmy jeszcze dane o kolejnych dzieciach Izaka i Chai: Rachela Freida, ur. w 1897 r. w Czarnym Dunajcu (wyszła za mąż za syna rabina z Sanoka, Mendla Spirę), Feige, ur. w 1898 r., Hersch Jojne (również 1898 r., możliwe, że jedna z tych dat jest wpisana błędnie), Aron, który z żoną Reisel z domu Strock z Nowego Targu miał co najmniej jedno dziecko (syna Binema, ur. w 1926 r. w Czarnym Dunajcu), Riwka, ur. w 1904, Chana, ur. w 1907 r., Salomon, ur. w 1908 r., który ożenił się z córką rabina z Będzina, Perlą Sapirą, Sala, ur. w 1911 (zachował się jej wniosek z Krakowa z 1940 roku ze zdjęciem).

Sala Lipschütz na zdjęciu we wniosku złożonym do gminy żydowskiej w Krakowie w 1940 r., fot. archwium ŻIH

Nie wiemy, czy małżeństwo Lipschützów miało jeszcze jakieś dzieci, ale jedna z córek wyszła za mąż za syna rabina z Wielopola Skrzyńskiego w 1939 r. Opisuje to w liście do swojej kuzynki Mejloch Kleinzahler. W dokumencie z czasu okupacji z Nowego Targu Izak Lipschütz podaje informacje, że jest już wdowcem i miał w sumie 11 dzieci. Nie mamy informacji, żeby ktoś z rodziny Lipschützów przeżył Zagładę.

O przodkach rabina Izaka Rubina Lipschütza udało nam się dowiedzieć coś jeszcze. Wspomniany na początku pradziadek Arie Lejbusz, założyciel dynastii rabinów Lipschitzów w Brzesku, ożenił się z Chaną Teitelbaum, córką sławnego Mosze Teitelbauma (1759-1841), zwanego również Yismach Moshe, który również jest związany z Brzeskiem i jego historię możemy przeczytać na stronie Stowarzyszenia “Pamięć i Dialog” i na angielskojęzycznej Wikipedii. Mosze Teitelbaum był prapradziadkiem Izaka Rubina Lipschütza. Najpierw był rabinem w Przemyślu, a potem założył chasydzką wspólnotę w węgierskim ówcześnie mieście Ujhely (dzisiejsze Slovenske Nove Mesto na Słowacji). Napisał kilka znaczących prac, w tym komentarzy do Tory „Yismach Moshe” („Mojżesz się uradował”), a jego potomkowie i zwolennicy tworzą dziś wspólnoty satmarskich chasydów. Potomkami Yismacha Moshe w Brzesku byli nie tylko rabini z rodu Lipschitz, lecz również Teitelbaumowie, w tym przewodniczący sądu rabinackiego Menasche Teitelbaum. Historię przodków Mosze Teitelbauma można prześledzić do wielu pokoleń wstecz, ale to już jest okazja na inną opowieść.

[Pisownia: W metrykach wiśnickich i późniejszych opracowaniach nazwisko dynastii rabinów z Brzeska Lipschitz zapisywane jest przez “i”, natomiast rabin z Czarnego Dunajca podpisywał się w formie Lipschütz przez “ü”, dlatego zachowałem taką pisownię nazwisk]